ATATÜRK PRİZREN’E NE ZAMAN GELMİŞTİ?

3

BEĞENDİM

ABONE OL

News

0

Türkiye Cumhuriyet’nin 100.yıldönümünde, Gazi Mustafa Kemal Atatürk ve Balkanlar…

Aziz SERBEST

Büyük Atatürk’ün “En büyük eserim” dediği, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100.yılını kutluyoruz. Türkiye Cumhuriyeti’nin yüzüncü yıldönümü Türk milleti için olduğu gibi, Balkanlarda yaşayan milletler için de çok önemli bir gelişme olmuştur. Gazi Mustafa Kemal Atatürk dünya tarihinin kaderini değiştirmiş Balkan kökenli bir Türk subayıdır. Doğup büyüdüğü ve uzun yıllarını geçirdiği,  o dönemde vatan toprakları içinde yer alan Balkanlarla ilişkisini, tarihi kaynaklardan, yakınlarının anlatımından ve en önemlisi kendi ağzından aktarmaya çalışacağız.

Cumhuriyet’e giden süreç öncesinde, Birinci Dünya Savaşı ve Balkan Harbi’nin içinde yoğurulan bir yaşamın içinden seçtiklerimiz, Atatürk’ün Balkanlara bakışının günümüzde de ne kadar doğru ve önemli saptamalarla dolu olduğunu gözler önüne seriyor.

Bunların ayrıntılı örneklerine geçmeden önce, Büyük Atatürk’ün 2.Balkan Konferansı’nın son oturumunda 26.08.1931 tarihinde  Fransızca olarak yaptığı konuşmayı okuyalım. Balkanlardaki Türk varlığının köklerine şaşmaz ve derin tarih bilgisiyle vurgu yaparak günümüze de ışık tutmaktadır.

“Karadeniz’in kuzey ve güney yollarıyla binlerce yıllar deniz dalgaları gibi birbiri ardına gelip Balkanlara yerleşmiş olan olan insan kitleleri, başka başka adlar taşımış  olmalarına rağmen, gerçekte bir tek beşikten çıkan ve damarlarında aynı kan dolaşan kardeş kavimlerden başka bir şey değildir.”

Mustafa Kemal 26 yılını Balkan’larda geçirdi

“Atatürk’ün doğumundan Manastır Manastır Askeri İdadi’sini bitirinceye kadar (1898) 17 yıl ve 1907 yılında  Selanik’e tayin edilişinden, Sofya’daki askeri ataşelik görevi dahil 1916 yılında Diyarbakır-Silvan’a tayin oluncaya kadar Balkanlar bölgesinde yaşamıştır.Başka bir deyişle askerlik hayatının kurmay yüzbaşılığından tuğgeneralliğine kadar olan bölümünün hemen tamamı Makedonya bölgesinde geçmiştir. Atatürk Makedonya bölgesinde yaşarken ve görev yaparken Makedonya’daki diğer Balkan devletlerinin ve onların arkasındaki emperyalist devletlerin bölgedeki kanlı mücadelelerine tanıklık etmiştir.Sofya’daki askeri ataşelik görevinde de 1.Dünya Savaşı’na giden süreçte Balkanlarda ve Avrupa’daki siyasi gelişmeleri Büyükelçi Ali Fethi Bey ile yakından takip etmiştir.Sf.30 ” (Yusuf Halaçoğlu, Atatürk,Türkiye Cumhuriyeti ve Balkanlar,1.Uluslararası Türkoloji Kongresi Bildirileri, Prizren 12-14 Aralık 1998,  Mustafa Kemal Atatürk’ün Balkanlardaki uzun yıllar sürecek görev yerine  tayinini Onun çok yakın arkadaşı Falih Rıfkı  Atay şöyle anlatıyor:

“ 27 Eylül 1907’de Üçüncü orduya tayin edilmiştir. Ordu merkezi Manastır’da idi.Kendisini oraya yollamak istediler. Selanik’te daha yüksek makam olmak üzere müşürlük ve onun kurmay heyeti vardı. Kendisinin müşürlük kurmay heyetinde değerli bir subay olacağını anlayarak Selanik’te alıkoydular. Ayrıca Selanik-Üsküp demiryolu müfettişliğini verdiler…Üsküp ve Selanik gibi en hareketli merkezler arasında gidip-gelmek çok işine yaramıştı.Sf. 47-48 ” (Çankaya,Falih Rıfkı Atay,1881-1938,Atatürk’ün doğumundan ölümüne kadar bütün hayatı, İstanbul,1969,Doğan Kardeş Matbaacılık A.Ş Basımevi)

Mustafa Kemal  Prizren’de

Adeta kaynayan kazan durumuna gelen Balkanlarda  Mustafa Kemal’i önemli görevler beklemektedir. Mayıs 1909’da İttihat ve Terakki Cemiyeti hükümeti büyük devletlerin  destekleyip kışkırttığı muhalefeti önleyememiş, vergi ödemek istemeyenlerin  İpek, Priştine ve Vıçıtırn’da kaymakam ve devlet memurlarına karşı işledikleri cinayetler nedeniyle asayişin sağlanması amacıyla geçici olarak sıkıyönetim ilan etmiştir.

”Huzursuzluğun artması üzerine Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa, bizzat kendisi Arnavutluk’ta çıkan isyanı bastırmaya giderken (Ekim 1910) Selanik’te 38. Piyade Alay Kumandanı görevinde bulunan, Mustafa Kemal’i kurmay başkanı olarak yanına almıştır. Prizren ve İpek’e kadar harekatı Mahmut Şevket Paşa ile beraber takip eden Mustafa Kemal, Balkanların durumu, Balkan Savaşı’nın yaklaşmakta olduğu ihtimalini ve İttihatçı askerlerin politikayla meşgul olmasının sakıncalarını Mahmut Şevket Paşa’ya anlatma fırsatı bulmuştur…Mustafa Kemal bu görevi sebebiyle Arnavutluk’un durumunu yerinde görerek sorunları tespit etme imkanı bulmuştur. Aynı zamanda Arnavutluk’a yakın bir coğrafyada büyüdüğü ve burada görev yaptığı için Arnavutların Mustafa Kemal’e yakın bir ilgisi de vardır.Sf; 13,14,57” (Dr.Halil Özcan, Atatürk Dönemi Türkiye-Arnavutluk İlişkileri,1920-1938, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara,2011)

Atatürk’ün bu harekata katılmasıyla ilgili olarak F.R.Atay,  Çankaya adlı kitabında yukarda yer alan bilgilere ek olarak şunları da yazmıştır.:

“…İstanbul’dan Mahmut Şevket Paşa’nın gönderilmesi lazım gelir….Komutayı almaya geldiği için yanında kurmayı yoktur. Selanik’te kendisine Mustafa Kemal’i verdiler. Mahmut Şevket Paşa’ya   Selanik’ten Nuri ve İzzettin gibi yakınlarının katılmasıyla bu arkadaşlarını kuvvetlere dağıtmıştır. Bastırma harekatı başarı ile sona ermiştir. Geçilemeyen boğazda kimsenin burnu bile kanamamıştır. Başarı Mahmut Şevket Paşa’nındır ama harekatı Mustafa Kemal ve arkadaşları idare etmişlerdir.Sf.63”a.g.e

Akademisyen yazar Bilgin Çelik, tarihçi Enver Ziya Karal’ın yazdığı Osmanlı Tarihi, İkinci Meşrutiyet ve Birinci Dünya Savaşı, 1908-19189.9.cilt,TTK başlıklı eserin Ankara baskısında yer alan anlatımını kitabında aktarmaktadır. Buna göre, Atatürk’ün, Mahmut Şevket Paşa maiyetinde harekat kurmay başkanı sıfatıyla Prizren ve İpek’e kadar giderek başarıya ulaştırdığı harekat konusunda, 20 Nisan 1910 yılında  İstanbul’da yayınlanan Tasvir-i Efkar gazetesinde yayınlanan haber ve değerlendirme şöyledir;

“ Mahmut Şevket Paşa’nın Arnavutluk’a gitmesinin isyancı Arnavut liderleri üzerinde önemli bir etkisinin olduğunu, kardeş kanı dökülmesinin yanlış ve hatta devlete zararlı olduğunun anlaşılmaya başlandığı ifade edilmektedir.Bu sırada çıkan Girit meselesi üzerine, Mahmut Şevket Paşa’nın bir savaş çıkması halinde isyan eden Arnavutların devletle beraber savaşa katılacağını belirtmesi Arnavutları memnun etmiştir. Arnavutluk askeri harekatını Avrupalıların “Türkiye’nin Arnavutluk’u fethi” şeklinde değerlendirdikleri dile getirilmektedir.Sf; 498” (İttihatçılar ve Arnavutlar,Bilgin Çelik, 2.Meşrutiyet Döneminde Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, Birinci baskı, Ağustos 2004, Büke Yayınları,İst.)

Mustafa Kemal Atatürk’ün ne amaçla ve ne zaman Prizren’e geldiğini aktaran çeşitli yazılı kaynakları o tarihi dönem içinde yer alan olay ve gelişmeler ışığında yukarda aktarmaya çalıştık..Ekim 1910’da bundan tam 113 yıl önce gerçekleşen bu ziyareti Mustafa Kemal Atatürk nasıl anlatıyor ve değerlendiriyor?

Atatürk’ün ağzından Prizren’e gelişi

O yılların önemli gazetesi olan İkdam’da yayınlanan, gazetenin başyazarı Ahmet Emin Yalman’a, 24 Aralık 1921 yılında verdiği röportaj hayatını anlattığı en uzun ve ayrıntılı konuşmalardan birisidir.Çocukluğuna ait ilk hatıralar, Mustafa Kemal isminin konulması, edebiyat merakı, siyasetle iştigali, askeri hayatının başlangıcı, hürriyet cemiyetininin tesisi, Mekdonya’ya resmen nakli gibi konuları ilk ağızdan kendisi anlatmıştır. İşte bu konuşmada yer aldığı şekliyle Makedonya’da başlayan askerlik yaşamı ve ona bağlı olarak gelişen olaylar:

“Selanik’te bulunduğumu İstanbul haber alarak takibata başlamış. Oradan tekrar kılık değiştirerek Yafa’ya geldim. 2-3 Sene Suriye’de kaldım. Makedonya’ya nakil için resmen başvurdum.Selanik’e geldiğimde bizim Hürriyet cemiyetinin İttihat ve Terakki adını aldığını duydum.Dr.Nazım, Paris’ten gelerek cemiyetin bu ad altında çalışmasının daha iyi olacağını söylemiş.

31 Mart’tan sonra Selanik’e döndüm. Ordunun cemiyetten (ittihat ve terakki) ayrılmasını daha kuvvetli ileri sürüyordum. İttihatçı’ların bazı şahıslarıyla aramızda Meşrutiyet’ten sonra başlayan fikir ayrılıkları ileri dereceye ulaştı.Bundan sonra yeni ordu tatbikatları yapıldı. İzzet Paşa erkanı harbiye reisiydi.Ben bu teşkilata  Selanik kolordusu Erkanı Harbiyesı’ne küçük rütbeli bir subay olarak dahil oldum.Kolağası (kıdemli yüzbaşı) rütbesindeydim.Ordunun talim ve terbiyesiyle uğraşıyordum.  Eleştirilerim bihassa eski kumandanları rahatsız ediyordu. Cezalandırmak kabilinden 38.piyade alayına kumandan yaptılar.

O zaman Selanik’te bulunan tekmil garnizonları dolaşıyordum. Selanik’teki bu faaliyetlerden şüphelendiler. Beni Mahmut Şevket Paşa marifetiyle İstanbul’a çağırdılar.Erkanı Harbiye umumisinde bir vazifeye tayin ettiler.

Selanik’te bulunduğum sırada Arnavutluk harekatiyla da meşgul olmuştum. Evvela, Şevket Turgut Paşa memur iken, Mahmut Şevket Paşa bizzat Arnavutluk harekatını ele almıştı. Beni de erkanı harbiye reisi diye beraberinde götürdü. Prizren ve İpek’e kadar harekatı beraberce takip ettik..Sf.159-166” (Cumhuriyet’in 80.yılına armağan, Atatürk’ün Bütün Eserleri, Cilt 12, 1921-1922,2.Basım, Ekim 2005, Kaynak Yayınları)

Mustafa Kemal’in kurmay başkan olarak katıldığı harekat başarıyla tamamlanmış, kimsenin burnu bile kanamadan huzur ve barış sağlanmıştır. Bağlı olduğu Selanik’teki birliğe dönen Mustafa Kemal ve arkadaşları şerefine, bağlı oldukları topçu alayında verilen akşam yemeğine katılırlar. Mustafa Kemal,  başarılı geçen ve halktan kimsenin zarar görmediği Prizren ve İpek harekatıyla ilgili görüşlerini açıklarken, aynı zamanda  geleceğe ilişkin düşüncelerini dile getirmekten geri kalmaz.

Türk ordusu Türk istiklalini kurtaracaktır

Çanakkale’de, Anafartalar’da ve İstiklal Harbi’inde maiyetinde bulunmuş, zaferden sonra umumi katipliğini yapmış ve daha sonra Moskova Büyükelçiliği’nde de bulunmuş olan Tevfik Bıyıkoğlu, Selanik’te ki akşam yemeğinde olanları şöyle anlatır:

“Mustafa Kemal’i 31 Mart hadisesinden sonra Selanik’te tanıdım.On beşinci numune topçu alayının emir subayı idim.Komutanımız Von Andertin adında bir Alman albayı idi.Topçu birliklerinin yeni anlayışlara göre hazırlanması amacıyla yapılan manevralardan sonra topçu alayında verilen yemeğe katıldık. Yemeğin sonuna doğru alay komutanımız ayağa kalktı ve “Arnavutluk isyanını bastıran Osmanlı ordusunun şerefine içiyorum” dedi. Bu teklif karşısında hepimiz kadehlerimizi kaldırdık ve Osmanlı ordusunun şerefine içtik. Hepimiz dağılmak üzereyken Kolağası Mustafa Kemal Bey kalktı ve her cümlesini benim vasıtamla Almanca’ya tercüme ettirdiği nutuk iki saat sürdü…. Türk ordusu için dahili kavgada muvaffak olmak bir zafer değildir. Ve bu hadisenin şerefine memleketi seven bir adam ve Türk zabiti sıfatıyla sevinip kadehimi kaldırmam.Bundan ancak elem duyabilirim.Arkadaşlar, bana dikkat edin, Osmanlı Ordusu değil, Türk Ordusu bir gün gelecek, Türk varlığını, Türk istiklalini kurtaracaktır. İşte asıl o vakit sevineceğiz.İşte o vakit Türk ordusu vazifesini yapmış olacaktır.Sf.80-81-82” (Atatürk Kütühanesi, Yakınlarından Hatıralar, Tevfik Bıyıkoğlu anlatıyor, Sel Yayınları, Haziran 1955, Hisar Matbaası,İstanbul)

Yukarda anlatılanları doğrulayan bir başka kitap Alman tarihçi Johannes Glasneck’e aittir.Osmanlı Ordusu’nda o dönemde çeşitli rütbelerde çok sayıda Alman subayın varlığı biliniyor. Bu nedenle, Alman tarihçinin kitabında Mustafa Kemal’in Selanik’teki yemekte yaptığı konuşmanın da aktarıldığı o sahne, Tevfik Bıyıkoğlu’nun anılarına  benzer bir şekilde yer almaktadır.

“ Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman etkisinin özellikle askeri alanda kendini gösterdiği, Almanla rın üstün etkinliği yüzünden, ülkenin bağımsızlığının tehlikeye girdiği konusunda İttihat ve Terakki yönetimini uyarıcı çalışmalarda bulunuyordu. İstanbul’un askeri çevrelerinde, Alman emperyalistlerinin karşıtı olarak öylesine tanınmıştı ki, zamanın Avusturya askeri ataşesi Pomiankowski anılarında bundan sözetmiştir.

Bununla ilgili önemli önemli bir kanıt belgesi var.3.Kolordu Arnavutluk ayaklanmasını bastırdıktan sonra kolordu subayları birlikte oturuyorlardı. Alman danışman zaferin şerefine kadeh kaldırdı. Bunun üzerine Mustafa Kemal ayağa kalktı ve genç bir yaverin Almancaya çevirdiği karşılığı alaylı bir biçimde verdi;

Türk subayı olarak Arnavutluğun teslim alınması  gibi bir olay için kadehimi kaldırmam. Bunu yaparsam üzüntüden başka bir şey duymam. Kendi sınırları içinde bir başarıdan dolayı Türk ordusu için kadeh kaldırılırsa benim buna üzülmem gerekir…Beni dinleyin arkadaşlar.Osmanlı ordusunun değil, Türk ordusunun, Türk ulusunun bağımsızlığını kurtaracağı gün gelecektir….Sf.38-39” (Kemal Atatürk ve Çağdaş Türkiye, Johannes Glasneck, Onur Yayınları,Aralık 1976, Ankara)

Mustafa Kemal Atatürk ve Arnavutluk

Görüldüğü, gibi Mustafa Kemal Atatürk, Balkanlar vizyonu içinde Arnavutluk ve Arnavutlar üzerinden bir zafer söylemini kararlı bir biçimde red etmiştir.Daha o zamanlarda bunu açık bir biçimde dile de getirmiştir. Ona göre, yüzyıllardır beraber  yaşadığımız Arnavutlar’ın kuracakları Arnavutluk devleti için stratejik bir yaklaşım ve bakış gereklidir. Bu nedenle Balkanların bir hesaplaşmaya gittiğini görerek, kurulması mukadder Arnavutluk hakkındaki görüşlerini çevresine ve yakın arkadaşlarına iletmiştir. Rahatsızlığı nedeniyle bulunduğu Karlsbat Hatırları’ından naklen Hasan Rıza Soyak şunları yazmıştır:

“Kendisini Karlsbat’ta Ali Şevket Bey isimli Osmanlı Ordusu kurmay subaylarından eski bir arkadaşının ziyaret ettiğini, Arnavutluk hadiseleri üzerinde konuştuklarını belirterek, şöyle dediğini anlatır; Ha bak izah edeyim. Arnavutluk Balkanlar’da her bakımdan mühim bir yerdedir.Orada hakikaten milli ve müstakil bir hükümetin tesis etmesi, Arnavutluk’un ilerlemesi ve kuvvetlenmesi için olduğu kadar, bütün Balkanların hal ve atisi (geleceği y.n) için lazım ve faydalı idi. Hele bunun yardımımızla ve bize taraftar şahıslar tarafından temin ve idare edilmesi muhakkak ilerde işimize çok yarardı..Sf.498-499” (Atatürk’ten Hatıralar, Hasan Rıza Soyak,Yapı Kredi Yayınları,1.baskı,Kasım 2004, İstanbul )

Büyük Atatürk, bu tarihi değerlendirmesiyle ve eşsiz  öngörüsüyle  askeri strateji üreten kurmay  bir deha olduğunu ortaya koymuştur. Arnavutluk’un kurulması  hakkındaki görüşleri kısa sürede gerçeklik kazanmıştır. Bu araştırma yazısının ana konusu  olmadığı için burada sadece kısa bir hatırlatmayla yetinelim.

Mustafa Kemal Paşa’nın Arnavutluk’un kurulmasından sonra, Osmanlı Ordusu’ndan arkadaşı Selahattin Saip Beyi (Şkoza) ve ona bağlı arkadaşlarını Tiran’a göndererek  Savunma Bakanı (Harbiye Nazırı) olmasını sağladığı bilinmektedir.Bu sayede,  Arnavutluk ordusunun kurulması, kısa sürede gelişmesi ve güçlenmesine doğrudan katkı sunması, o dönem içinde dünyada ve Balkanlarda yankı uyandıran,  önemli olaylar arasında sayılmaktadır…Bu kuvvetlerin Yunanistan sınırına kaydırılmasıyla, Yunanistan, Anadolu’ya göndermeyi planladığı önemli sayıdaki askeri kuvveti Arnavutluk  sınırında tutmak zorunda kalmıştır. İkisi de Birinci Dünya savaşında büyük devletlerin kışkırtmasıyla işgale uğramış olan Türkiye ve Arnavutluk, bu stratejik işbirliğinin bir sonucu olarak, Yunanistan karşısında önemli askeri ve diplomatik kazanımlar elde etmişlerdir.Bu stratejik işbirliğinin mimarı da M.K.Atatürk’tür.

Mustafa Kemal Bosna’da

Mustafa Kemal’in Balkan coğrafyasında geçen askerlik hizmetleri sırasında Kasım 1908 yılında Bosna’ya gittiği de bilinmektedir.

“Mustafa Kemal, Avusturya-Macaristan hükümetinin, Bosna-Hersek Bölgesine  asker yığması üzerine, bu yığınak hakkında bilgi edinmek üzere gizlice Bosna’ya gönderilmiştir. O tarihte Fevzi Bey (Çakmak) Taşlıca’da 35.Tugay Komutanıdır. Mustafa Kemal Bey  ilk kez Fevzi Bey’le orada tanışmıştır ve bu yığınak hakkında gerekli bilgileri de ondan edinmiştir. Mustafa Kemal’in araştırmaları sonucunda anlaşılır ki, Avusturya’nın yaptığı yığınak Sırbistan’a karşıdır.  Aldığı bu görev dolayısıyla bu gezi aynı zamanda Mustafa Kemal’in Batılı bir devletin ülkesine yaptığı ilk gezidir.Sf.70. “ ( Atatürk, Sadi Borak, Kırmızı Beyaz Yayınevi, 1.Baskı, Eylül 2004, Şefik Matbaası, İstanbul.)

Mustafa Kemal, Balkan Harbi’ni değerlendiriyor

Mustafa Kemal Atatürk (30 Haziran-28 Temmuz 1918) tedavi amacıyla bulunduğu ve günümüzde Çek devleti sınırlarında kalan Karlsbad’ta kaleme aldığı hatıralarında dile getirdiği konulardan birisi de Balkan Harbi’ne ilişkin görüşleridir.Nurer Uğurlu  başkanlığında bir kurul tarafından hazırlanarak  nisan 1999’da yayınlanan anıların 52.sayfasında şunlar yer almaktadır:

“Balkan Harbi ise Türk ordusunun bir harbi değildir.Bu bambaşka bir şeydi, bir bozgundu. Fakat, Türk ordusunun bir bozgunu değildi, hayır hiç değil, bu Türkiye’deki eskinin yıkılması, Türk ordusunun başındaki bilgisiz kumanda heyetinin geri çekilmesiydi.

Balkan kuvvetleri bu harbin sonuçlarını o dönemde Türkiye’ye hakim olan şahısların bilgisizliğine borçludur.Denebilir ki, bu harb de Türkiye için sürprizdir. Ordu birleşebilmek ve bir plana göre toplanabilmek için yeterli zaman bulamamıştır.Öncü birlikleriyle düşman hücumları karşılanmıştır…….

Aklın eline geçtikten sonra, ordu öylesine çabuk çehresini değiştirdi ki, Çanakkale’de İngilizleri yenerek, Galiçya’da Avusturyalılara yardım ederek, Makedonya ve Romanya’da müttefik ordularla muzzafferane işbirliğine de bulunarak kıymetini çabucak gösterme de gecikmedi.”

Atatürk’ün  Selanik hasreti ve sevgisi

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun 100.yıldönümünde, Büyük Önder Atatürk’ü ve kahraman silah arkadaşlarını saygı ve minnetle anıyoruz. Yazımızın sonunda, Atatürk’ün doğup büyüdüğü bir Balkan şehri olan Selanik’e olan hasreti ve sevgisinin büyüklüğünü, her zaman yanında olan manevi kızı Prof.Dr.Afet İnan’ın aktarımından okuyalım:

“Balkan Harbi sırasında Trablusgarp’tan dönüşünde Mısıra geldiği vakit, Makedonya’nın düşmanların eline geçtiği haberleri alınmıştır. Bu haberden en büyük acıyı hissetiğini daima söylerdi. Doğduğu, büyüdüğü ve inkilap fikirlerinin beslendiği şehir Selanik için hayatının sonuna kadar hasret çekmiştir.

En canlı hatıraları, çocukluğunun masum olayları, gençliğinin en ateşli anları o muhitte geçmiştir.Atatürk hisleriyle, hatıralarıyla daima bu şehrin bir çocuğu idi. En çok anlatmasını sevdiği hatıraları hep o muhit geçenlere ait olurdu..( Atatürk Hakkında Hatıra ve Belgeler, Prof.Dr.Afet İnan TTK Basımevi, Ankara 1959, T.İş Bankası, Atatürk ve Devrim Serisi,No:10)